سراب هوشمند سازی مدارس
محمدتقی سبزواری
دو ماهنامه ی چشم انداز ایران، شماره ی82، آبان و آذر 92
مقدمه
با قرار گرفتن در عصر فناوری اطلاعات و
ارتباطات و بهبود نظریه های آموزشی، هوشمند سازی مدارس از جایگاه خاصی برخوردار
شده است. تأکید سند تحول بنیادین سبب شده تا شیوه نامه هوشمند سازی مدارس 
تدوین و
در اختیار مدارس قرار گیرد. سند تحول در کلیه مراحل به لزوم استفاده از فن آوری
های جدید و بازتعریف ارزش ها و شیوه های آموزشی پرداخته است.
در بند 25، بیانیه ارزش ها در سند تحول به بهسازی و تحوّل در نظام برنامه ریزی آموزشی و درسی، مالی و اداری و زیر ساخت های کالبدی و فناوری توصیه شده است. به منظور نیل به اهداف کلان سند تحول در بند 7، راهبردهای کلان از تقویت نگاه فناورانه و بهره مندی هوشمندانه از فن آوری های نوین در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی سخن به میان آمده است.
سند تحول همچنین برای رسیدن به اهداف کلان، به ارائه راهکارهایی[1] به منظور ارتقای کیفیت فرآیند یاددهی – یادگیری با تکیه بر استفاده هوشمندانه از فناوری های نوین پرداخته است:
1- توسعه ضریب نفوذ شبکه ملی اینترانت در مدارس با اولویت پر کردن شکاف دیجیتالی بین مناطق آموزشی و ایجاد ساز و کار مناسب برای بهره برداری بهینه و هوشمندانه توسط مربیان و دانش آموزان در چارچوب نظام معیار اسلامی
2- تولید و به کارگیری محتوای الکترونیکی متناسب با نیاز دانش آموزان و مدارس با مشارکت بخش دولتی و غیر دولتی و الکترونیکی کردن محتوای تمام کتاب های درسی ( با تأکید بر تولید محتوای چند رسانه ای ) تا پایان برنامه برنامه پنجم توسعه کشور[2]
3- ارتقای توانمندی های منابع انسانی برای استفاده از ظرفیت و فرصت فنآوری های نوین و بهره مندی از ظرفیت معلمان کارآمد برای تکثیر توانمندی های ایشان در رفع نابرابری ها و گسترش عدالت تربیتی
4- حاکمیت روش های فعال، گروهی و خلاق در فرآیند یاددهی و یادگیری برون مدرسه به ویژه در آموزش های مکمل و فعالیت های فوق برنامه.
5- گسترش بهره برداری از ظرفیت آموزش های غیرحضوری و مجازی در برنامه های آموزشی و تربیتی ویژه معلمان، دانش آموزان و خانواده های ایرانی در خارج کشور بر اساس نظام معیار اسلامی و با رعایت اصول تربیتی
6- رصد کردن تحولات فناوری و بازتولید برنامه های درسی و محتوی آموزشی و تربیتی متناسب با نیازهای عصر حاضر مبتنی بر نظام معیار اسلامی.
برای تغییر و نوآوری، ایجاد شبکه پژوهشی فعال و فراگیر در درون ساختار نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی با استفاده از فنآوری های نوین اطلاعات – ارتباطات ( راهکار 3/21 ) ارائه شده است.
با مطالعه سند تحول، به این مهم دست خواهیم یافت که اجرای این سند بدون توجه ویژه به منابع مهم اطلاعاتی و تهیه زیر ساخت های نرم افزاری و سخت افزاری عملاً غیر ممکن است. از جمله اقداماتی که می تواند سند تحول را در اجرا موفق سازد، بحث هوشمند سازی مدارس به معنای واقعی آن است. آموزش و پرورش به همین منظور شیوه نامه هوشمند سازی مدارس را تهیه و در اختیار واحدهای آموزشی قرار داده است. در این مختصر سعی می شود با استفاده از این شیوه نامه به وضعیت فعلی مدارس کشور پرداخته و آنرا با آمارهای ارائه شده مقایسه کنیم.
تعریف هوشمند سازی
مدرسه هوشمند، مدرسه ای است که در آن اجرای کلیه فرآیندها اعم از مدیریت، نظارت، کنترل، یاددهی – یادگیری، منابع آموزشی و کمک آموزشی، ارزشیابی، اسناد و امور دفتری، ارتباطات و مبانی توسعه آنها، مبتنی بر فن آوری اطلاعات و ارتباطات باشد.
در این مدارس؛ با استفاده از زیر ساخت های فن آوری های نوین، معلمان و کارکنان توانمند با استفاده از رایانه در امور آموزشی، پرورشی و پشتیبانی، محیطی یاددهی – یادگیری را برای تحقق اهداف عالی آموزش و پرورش مهیا می کنند.
در مدارس هوشمند؛ به کارکنان متخصص نیازمند است و باید از فرآیندهای برنامه ریزی شده مناسب و با پشتیبانی قوی استفاده شود. مدارس هوشمند مکانی برای رشد کارکنان، مدیریت و معلمان می باشد. مدارس هوشمند، بعنوان یک سازمان یادگیرنده، در طول زمان تکامل یافته و بطور مستمر، کارکنان حرفه ای خود، منابع آموزشی و توانایی های اجرایی اش را توسعه می دهد. بنا به این تعریف که در شیوه نامه آمده است بنظر می رسد هوشمند سازی مدارس در طول زمان شکل می گیرد و یک شبه و یک ساله امکان ایجاد مدارس هوشمند وجود ندارد.
در تعاریفی که از شیوه نامه هوشمندسازی مدارس بدست می آید؛ هوشمند سازی نه فقط فراهم آوردن یک سری وسایل سخت افزاری بلکه موفقیت در انجام پروسه های نرم افزاری است.
ویژگی های مدارس هوشمند
مدارس هوشمند برای فعالیت به ویژگی های منحصر بفرد و یا کم نظیر نیاز دارند. مدارس هوشمند باید بتوانند با بهره گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات، مدیریت منظم در کلیه امور، معلمان و کارکنان توانمند، حضور فعال در شبکه محلی و اینترنت و با ایجاد بستری مناسب و عادلانه برای خلاقیت و تولید علم؛ به محلی برای گسترش فرآیند اصل یاددهی – یادگیری تبدیل شود.
مدل مفهومی مدرسه هوشمند در سه بخش سخت افزاری، زیر ساخت توسعه یافته فناوری اطلاعات، ارتباط یکپارچه رایانه ای به مدارس دیگر، مدیریت مدرسه توسط سیستم یکپارچه رایانه ای و دو بخش ترکیبی - سخت افزار و نرم افزار – تعریف شده است. این دو بخش شامل " محیط یاددهی و یادگیری مبتنی بر محتوی چند رسانه ای " و " برخورداری از معلمان آموزش دیده " می شود.
مولفه های اصلی در مدارس هوشمند شامل : رایانه، شبکه، اینترنت، تجهیزات چند رسانه ای، محتوی دیجیتال، بسته های آموزشی، ابزارهای پشتیبان ، معلم و قوانین می باشد.
بطور کلی ویژگی های مدارس هوشمند به دو بخش سخت افزاری و نرم افزاری تقسیم می شود. بخش نرم افزاری مدارس هوشمند در ابعاد مدیریت، سیستم یاددهی – یادگیری ، مهارت ها و نرم افزارهای آموزشی و بخش سخت افزاری به معنای توسعه زیر ساخت های فناوری می باشد.
علاوه بر موارد فوق؛ از ویژگی های مدارس هوشمند، توانایی تمامی کادر مدرسه در تعیین خط مشی، جهت گیری، خودآگاهی و خود بازبینی می باشد.
همانگونه که ذکر شد یکی از مهمترین ویژگی های مدارس هوشمند، بهره مندی از روش یاددهی- یادگیری می باشد. بجاست اگر پرسیده شود چند درصد از معلمان کشور با این روش آشنایی دارند و با پذیرش آن خود را ملزم به استفاده از آن می دانند. این پرسش نیز بی ربط نخواهد بود که چند درصد از معلمان آموزش و پرورش معنای تحت اللفظی این روش را می دانند؟. آموزش و پرورش تا بحال برای آشنایی معلمان خود چه دوره هایی را برگزار کرده است؟.
مشابه سئوالات فوق در مورد عملکرد مدیریت خُرد، بهره مندی از مهارت های لازم برای کارکنان آموزشگاه، وجود نرم افزارهای آموزشی و توسعه زیر ساخت های فناوری صدق می کند.
اهداف مدرسه هوشمند
به اهداف مدارس هوشمند در شیوه نامه مربوطه در بخش های " چشم انداز مدرسه هوشمند"؛ " ماموریت های مدرسه هوشمند"، " ارزش های مورد توجه در مدارس هوشمند" ، " ضرورت ایجاد مدرسه ی هوشمند" و بخش " اهداف مدارس هوشمند" اشاره شده است. بطور خلاصه می توان اهداف مشروحه در بخش های مختلف را چنین دسته بندی کرد:
¾ نهادینه کردن یادگیری مستمر در طول زندگی
¾ ایجاد بستری مناسب برای ایجاد فرآیند یاددهی – یادگیری و پرورش انسان متفکر و خلاق
¾ حضور و مشارکت و پشتیبانی کامل والدین
¾ مشارکت فعال در جنبش نرم افزاری و تولید علم و دانش
¾ پایبندی به ارزش ها و هنجارهای جامعه
¾ بهره مندی از فن آوری های نوین
با بررسی ویژگی ها و اهداف مدارس هوشمند، می توان به این مهم دست یافت که تعریف مدارس هوشمند بسیار فراتر از مجهز نمودن مدارس به چند دستگاه ویدئو پروژکتور می باشد.
باید پذیرفت که آموزش و پرورش بر خلاف وعده های داده شده در انتخاب دولت نهم، توانست بیشترین مشارکت مالی را کسب کند. این مشارکت می تواند مقدمه ای برای حضور فراگیر در دیگر عرصه های آموزشی باشد. بنظر می رسد دست یابی به ارزش ها و هنجارها بدلیل تعدد مراکز تصمیم گیری؛ از توان آموزش و پرورش خارج باشد.
به منظور نهادینه کردن یادگیری مستمر، تا کنون هیچ اقدام و راهکار مناسبی از سوی وزارت خانه ارائه نشده است. بهره مندی از فن آوری های نوین نیز که تاکنون فقط شعاری برای رونق شرکت های تجاری بوده است. کالاهای ارائه شده از سوی این شرکت ها نتوانسته اند به جنبش نرم افزاری و تولید علم و دانش که از اهداف می باشد؛ کمکی بکنند. شاهد این ادعا عدم اقبال مدارس غیردولتی ارزش مدار و هیئت امنایی از تولیدات سخت افزاری می باشد. بسیاری از مدیران این مدارس اعتقادی به استفاده از این وسایل برای استفاده از کلاس های آموزشی فعلی ندارند.
شرایط وجود مدارس هوشمند
پر واضح است که مدارس هوشمند برای نیل به اهداف خود به زیر ساخت های سخت افزاری و نرم افزاری نیازمند می باشد. ایجاد کارگاه رایانه، شبکه محلی و تهیه برد هوشمند، اینترانت ملی و اتوماسیون اداری از اقدامات اولیه برای ایجاد یک مدرسه هوشمند است. استفاده از نرم افزارهای آموزشی که از کیفیت فنی، جذابیت، کیفیت آموزشی و تطابق با برنامه درسی ملّی برخوردار باشند از دیگر شرایط لازم برای تأسیس مدارس هوشمند می باشد. مدارس هوشمند می بایست توسط یک شبکه آموزشی با در نظر گرفتن سایر مولفه ها و نهادها با یکدیگر در ارتباط باشند.
مدارس هوشمند می بایست از پرسنل توانمند، مسلط به مهارت های ICDL ، علاقمند به استفاده از تولیدات الکترونیکی برخوردار باشد. مطابق با تعاریف و ویژگی هائی که شیوه نامه هوشمند سازی مدارس در فصل سوم بیان می کند اگر هر کدام از موارد فوق الذکر که بطور مفصل در شیوه نامه ذکر گردیده، مهیا نباشد؛ مدرسه مذکور جزو مدارس هوشمند تلقی نخواهد شد.
نحوۀ فعالیت مدارس هوشمند
مراکز آموزشی خودسرانه نمی توانند اقدام به هوشمند سازی مدارس بکنند. برای ایجاد یک مدرسه هوشمند می بایست مراحل کسب مجوز، توانمند سازی کارکنان از طریق دوره های ضمن خدمت و افزایش بهره وری و ایجاد انگیزه در بین معلمان را طی کنند. هر کدام از این مراحل خود به چند زیر مجموعه تقسیم می شود که در فصل پنجم شیوه نامه به تفصیل بیان شده است.
بیشترین حوزۀ فعالیت مدارس هوشمند در ساختار رفتارهای یاددهی – یادگیری است. برای تحقق این رفتار می بایست خردمندانه و توسط مولفین آشنا به علوم تربیتی به تدوین برنامه درسی اقدام کرد.
روش تدریس در یک مدرسه هوشمند با یک مدرسه عادی بسیار متفاوت است. معلمان می بایست در این رابطه از آموزش مناسب برخوردار و از روش تدریس هدفمند استفاده کنند. تارنمای مدرسه می بایست دارای یک سری اطلاعات کلی و جزئی در مورد مدرسه، معلمان و مواد درسی باشد بطوریکه بتواند درصد قابل توجهی از نیازهای معلمان، والدین و دانش آموزان را برآورده سازد.
دسته بندی مدارس
مدارس در شیوه نامه هوشمند سازی به پنج دسته: نیمه الکترونیک، الکترونیک، نیمه هوشمند، هوشمند و هوشمند پیشرفته تقسیم می شوند. با استفاده از دو فرم مجزا که به بررسی و پردازش امکانات سخت افزاری، نرم افزاری و تهیه ملزومات می پردازد؛ این دسته بندی صورت می گیرد. با مطالعه و بررسی مولفه های قید شده در فرم های مخصوص می توان دریافت که نمرات اکتسابی اکثر مدارس کشور از سطح حداقل امتیاز لازم مدارس نیمه الکترونیک پائین تر است.
از مجموع 58 ردیف مورد استناد برای دسته بندی مدارس، کمتر از یک سوم آن به تجهیزات سخت افزاری مربوط می شود که بسیاری از این موارد تقریباً از توان آموزش و پرورش خارج است. بر طبق تعاریف و معیارهای لازم، طراحی دروس و آموزش معلمان از نیازهای اصلی مدارس هوشمند است که در حال حاضر هیچ مدرسه ای نمی تواند ادعای بر آورده کردن آنرا داشته باشد.
برای کسب رتبه نیمه الکترونیک، مدارس باید از مولفه های " استفاده از پرونده الکترونیکی دانش آموز" ، " بهره مندی از تارنما برای ارتباط با اولیا" توسط مدیریت، توانایی کار با سیستم های دانش آموزی – چه سیستم هائی – توسط معاونین، برخورداری از تجهیزات سخت افزاری همچون رایانه، چاپگر و اسکنر ، دیتا و پروژکتور و نحوه کار با آن توسط عوامل سود بجوید. چند درصد از مدیران آموزشگاه های کشور توانسته اند این مقدمات را فراهم کنند. با توجه به شرایط ذکر شده آیا می توانیم برای مدارس کشور سطحی بالاتر از نیمه الکترونیک و حداکثر الکترونیک تعریف کنیم؟.
اگر نیازهای نرم افزاری مدارس هوشمند را نادیده بگیریم. مدارس هوشمند پس از مدارس نیمه هوشمند، الکترونیک و نیمه الکترونیک قرار دارد. در حالیکه همانگونه که ذکر شد نمرات اکتسابی اکثر مدارس کشور با توجه به معیارهای ارائه شده از سطح مدارس نیمه الکترونیک نیز پائین تر است.
تعاریف، ویژگی ها و اهداف مدارس هوشمند، تصویر دیگری را برای کارشناسان مجسم می کند. عدم توجه به تعارف و دست نیافتن به اهداف و اصرار و تبلیغ مسئولان مبنی بر تجهیز مدارس به وسایل سخت افزاری همچون دیتا پروژکتور و برد هوشمند شائبه وجود منافع مادی را ایجاد می کند.
منابع :
سند تحول بنیادین آموزش و پرورش
شیوه نامه هوشمند سازی مدارس
[1]به روش، راه و پروژه هایی گفته می شود که برای اجرایی کردن اهداف و راهبردها مورد استفاده قرار می گیرد.
[2] زمان اجرای برنامه پنجم توسعه کشور از ابتدای سال 1390 الی 1394 می باشد .
