گفتوگو با اسداله مرادی
دو ماهنامه چشم انداز ایران،شماره89،دیماه و بهمن ماه 93(بخش نخست)
این بار برای آسیبشناسی مسائل آموزش و پرورش ایران به سراغ استاد دلسوز و جانباز بالای 70 درصد رفتیم. ایشان از یک خانواده کشاورز برخاسته و در سن 15 سالگی وظیفه ملی خود میداند که در جبهههای دفاع در جنگ تحمیلی حضور پیدا کند. با وجود قطع نخاع در عملیات والفجر چهار، با همت و پشتکاری شایسته در روحیهای جستوجوگر و پویا به تلاش ادامه میدهد و به درجات علمی بالا میرسد. گفتوگوی ما با ایشان سه ساعت طول کشید. احساس کردیم از بینش عمیق فکری و دوراندیشی برخوردار بوده و استادی است که گامهای زیادی در راستای بینش آیندهنگر و ژرفنگری برداشته است. در این گذار است که ژرفای مشکلات آموزش و پرورش ما را دریافت است.
از آنجا که ادعای نخستین نشریه سیاسی ـ راهبردی چشمانداز ایران کار روی مسائل کارشناسی و ملی بوده و از مهمترین آنها مسائلی است که با 7/12 میلیون دانشآموز آیندهساز ایران سروکار دارد، با استادی گفتوگو را شروع کردیم که تلاشهای زیادی در این راستا انجام داده و برای دستیابی به سند تحول بنیادین آموزش و پرورش با بسیاری از متفکران جامعه گفتوگو و پیشنهادهایی هم ارائه دادهاند.
در این گفتوگو ایشان به مسائل عمیقی چون حکومتمحوری، ایدئولوژیکمحوری از یکسو و خانوادهمحوری آموزش و پرورش از سوی دیگر و همچنین بحث گذار از سنت به مدرنیته و نقد هر دو و دستیابی به راه برونرفت از آن مسائل مهم دیگری پرداختهاند که بررسی تکتک آن بحث مستقلی را میطلبد که خواندن آن را به هموطنان عزیز و خوانندگان چشمانداز توصیه میکنیم. لازم به یادآوری است دکتر اسدالله مرادی در رشته فلسفه تحصیل کرده و هماکنون استادیار دانشگاه فرهنگیان میباشد.این گفتوگو با حضور مهندس میثمی و کارشناسان آموزش و پرورش محمدرضا نیکنژاد، عزتالله مهدوی و مهدی بهلولی و خانم حقیقت برگزار شد.
با تشکر از شما برای قبول انجام این گفت و گو، لطفا آثار خود را معرفی کنید؟
آثار منتشرشده بنده چیز قابل ذکری نیست، دو کتاب است که شامل گفتوگو با اندیشمندان برای همایش آسیبشناسی تربیت دینی است که در انتشارات مدرسه چاپ شد و حدود 10 مقاله است که در مجلات و فصلنامهها منتشر شده؛ اما آثار و تحقیقات چاپ نشدهام حدود دو هزار صفحه است که امیدورام بهتدریج فضایی برای چاپ آنها فراهم شود.
آیا آموزش و پرورش ایران در هدف و غایات خود گرفتار چالش سنت و مدرنیته است؟ اگر گرفتار چنین چالشی شده، در این زمینه چارهای اندیشیده شده است؟ در این راستا آینده آموزش و پرورش ایران را چگونه میبینید؟
بنده در پاسخ به این پرسش مهم شما، نخست ضروری میبینم که مشکلات و مسائل آموزش و پرورش به صورت طرحوار و شماتیک بیان شود تا از این رهگذر بتوان تصویری روشن و دقیق از جغرافیای بحث ارائه داد. میتوان مسائل آموزش و پرورش را در چارچوب یک بحث علمی و آکادمیک بررسی کرد؛ نخست، توصیف وضع موجود؛ دوم، تبیین وضع موجود و سوم، توصیهها و تجویزها. من خلاصهای از بحث را طرح میکنم و بعد شما روی هر بخش و موضوعی که خواستید گفتوگو ادامه خواهد یافت.
به نظر میرسد در توصیف وضع موجود، آموزش و پرورش گرفتار مسائل و آسیبهایی است؛ مانند مشقمحوری، دیکتهمحوری، نمرهمحوری، کنکورمحوری، مدرکمحوری، کمبود امکانات و فضاهای آموزشی و تربیتی، مشکلات اقتصادی و معیشتی معلمان، عدم مشارکت آگاهانه و مسئولانه خانواده و اندیشمندان و ثروتمندان در آموزش و پرورش، عدم هماهنگی و همسویی میان آموزش و پرورش و دیگر نهادهای تأثیرگذار در این حوزه مانند نهاد خانواده و صدا و سیما، دانشگاه ها و حوزه ها، شکاف میان وزارتخانه و مدرسه، شکاف خانه و مدرسه، شکاف میان معلمان و مربیان و دانشآموزان، شکاف والدین و فرزندان، سیاستزدگی، عملزدگی، تحولناپذیری، نقدناپذیری، دیوانسالاری، و غیره.
در توصیف وضع موجود و مشکلات و مسائل آموزش و پرورش تقریباً بین صاحبنظران این حوزه اختلافی نیست. کم و بیش همه قبول دارند که آموزش و پرورش ما حافظهمحور و مدرکمحور، سیاستزده و دیوانسالار است و یا معلمان مشکلات اقتصادی و معیشتی دارند. من سه چهار سال پیش با چند دانشجوی دکترا در پژوهشگاه علوم انسانی جهاد دانشگاهی، پژوهشی در خصوص شناسایی مسائل و چالشهای آموزش و پرورش داشتم. در آن پژوهش ما به 270 مسئله در آموزش و پرورش رسیدیم که گفتوگو پیرامون آنها خارج از حوصله این نشست است. غرض اینکه در توصیف مسائل آموزش و پرورش اختلاف چندانی میان صاحبنظران نیست. ما هم از آن میگذریم؛ اما در خصوص تبیین مسائل آموزش و پرورش حرف و حدیث فراوانی وجود دارد.
چرا در خصوص تبیین مشکلات و مسائل آموزش و پرورش اختلاف وجود دارد اما در توصیف نه؟
برای اینکه در توصیف مسائل آموزش و پرورش اغلب مسائل مشهود و در سطح و ملموس و قابل اندازهگیری است. برای نمونه چنانکه گفتم کنکورمحوری و حقوق معلمان و کمبود فضاهای آموزشی و دیوانسالاری آموزش و پرورش برای هر محقق و حتی غیرمحققی، مشهود و پیداست؛ اما در تبیین مسائل چون به چرایی آنها پرداخته میشود و لایههای زیرین و ریشههای آن بررسی و تحلیل میشود، طبیعی است که اختلاف پیش آید و مباحث مناقشهبرانگیز شود. این بحث در خصوص مسائل اجتماعی مانند طلاق و اعتیاد و غیره هم میتواند صادق باشد. آمار طلاق کم و بیش معلوم است؛ اما چرایی طلاق ممکن است میان صاحبنظران محل بحث و مناقشه باشد.
در تبیین وضع موجود مسائل آموزش و پرورش، چند موضوع قابل بررسی و تحلیل است. نخست اینکه به نظر میرسد بعضی از مسائل آموزش و پرورش ریشه در خود تعلیم و تربیت دارد. ظاهراً تعلیم و تربیت به خودی خود امری پیچیده و بغرنج است، چنانکه کانت، فیلسوف عصر روشنگری، میگوید: «تعلیم و تربیت مهمترین و مشکلترین مسئلهای است که انسان با آن دست به گریبان است.» بله، تعلیم و تربیت پیچیدهترین و معظمترین مسئلهای است که انسان با آن دست و پنجه نرم میکند، چرا که موضوع آن انسان است و انسان نیز موجودی ناشناخته، بیکران، اسرارآمیز، انتخابگر، کنشگر، پرسشگر، جستجوگر، تنوعطلب، پیشبینیناپذیر و حتی عصیانگر و سرکش است. مطابق این نظر، من باور دارم اگر بهترین و مناسبترین و حتی آرمانیترین امکانات مادی و معنوی کشور به آموزش و پرورش اختصاص یابد باز منطقاً نمیتوان مشکلات و مسائل آموزش و پرورش را به صفر رساند و لزوماً نمیتوان خروجیهای آن را صددرصد کنترل و گارانتی کرد. چون موضوع آن انسان انتخابگر و کنشگر است و با هر انتخاب و کنشگری خود میتواند تمام معاملات از پیش تعیینشده را از بیخ و بن در هم ریزد. به نظر میرسد ما در انسانشناسی معطوف به تعلیم و تربیت نگاه بسیط و سادهانگارانه به انسان و تعلیم و تربیت داریم. دوم اینکه بخشی از مشکلات و مسائل آموزش و پرورش ما ریشه در آموزش وپرورش رسمی و اجباری دارد. آموزش و پرورش رسمی و اجباری در تقابل با طبیعت و فطرت بچههاست. بچهها طبق برنامه و هماهنگی خانه و مدرسه مجبور و محکوماند به مدرسه بروند و در انتخاب درس، کلاس، مدرسه، معلم، کتاب، مشق، نمره و امتحان تقریباً هیچ قدرت و نقشی ندارند. در صدسال گذشته نه تنها ما برای این فضای رسمی و اجباری مدارس کاری نکردهایم، بلکه روز به روز هم فضای اجباری آن با مشق و امتحان و نمره و بهخصوص کنکور و رقابتهای نفسگیر و فرساینده تشدید شده است. در این فضا استعداد و خلاقیت و شادابی و نشاط بچهها نادیده گرفته میشود و تنش و پرخاش و اضطراب و سرخوردگی به آسانی تولید میشود. سوم اینکه بخشی از مشکلات و مسائل آموزش و پرورش ما ریشه در چالشهای سنت و مدرنیته دارد. آموزش و پرورش ما خواه و ناخواه در کانون چالشهای سنت و مدرنیته قرار دارد. چرا که سنت و مدرنیته از جهت جهانبینی، ارزش، آموزهها و آتوریتهها، دستکم همسو و همجهت نیستند و ما هم اصرار داریم آموزش و پرورش رسمی هم بار علوم و فنون جدید را بدوش بکشد و هم بار سنت و تعلیم و تربیت دینی و حتی عمل به مناسک دینی مانند برگزاری نماز جماعت در مدرسه به هر شکلی، حتی به نوعی اجباری و البته برای آن تئوری و راهکار مناسب و منطقی هم نداریم. آنچه تا کنون انجامشده بیشتر به نحو مکانیکی و قالبی و کلیشهای بوده تا منطقی و سازگار. تقریباً تمام علوم، فنون، پدیدهها و محصولات مدرنیته، از فکر و فرهنگ و فلسفه و حقوق بشر و دمکراسیاش گرفته تا اتومبیل و کامپیوتر و موبایل و اینترنت و فیلم و سینما و ماهواره و... برای نسل جوان بسیار جذاب و پرکشش است. به هر صورت مدرنیته و فرآوردههای فکری و فرهنگیاش حریف قدری است که نمیتوان با چند قانون بازدارنده و بخشنامه آن را مهار کرد. ما اگر میخواهیم آموزش و پرورش، هم بار علوم و فنون جدید و هم بار سنت را به دوش بکشد، نیاز به تئوری دقیق و کارآمدی داریم. افزون بر چالشهای سنت و مدرنیته، مسائل جهانیشدن و سرعت تند و شتابان تحولات علمی و فکری و فرهنگی بهخصوص در حوزه ارتباطات و رسانهها برای نهادهای تربیتی ما مسئلهآفرین و چالش برانگیز شده است. سرعت شتابان آن تحولات سبب شکاف یا گسست نسلی، شکاف میان والدین و فرزندان، شکاف میان معلمان و مربیان با دانشآموزان، شکاف میان روحانیون و نسل جوان شده است. سرعت شتابان این تحولات حتی برای کشورهای توسعهیافته هم مسئلهآفرین شده است. بخشی از مسائل آموزش و پرورش ما ارتباط مستقیمی با نگاه و نگرش حکومت و دولتمردان دارد؛ البته این نگاه فقط اختصاص به جمهوری اسلامی ندارد. حکومتهای ما از سال 1231 که دارالفنون تأسیس شد تا به امروز نگاهی از بالا به پایین و آمرانه به آموزش و پرورش داشتند. ناصرالدین شاه خودش ورودیها و خروجیهای دارالفنون را کنترل میکرد و طی چهل سال اصلاً آن را توسعه نداد و حتی در مقطعی میخواست آن را تعطیل کند. بعضی از غربیها که در آن زمان به ایران آمدند و از نزدیک مسائل دارالفنون را رصد کردند، گفتند دارالفنون همانند استخوانی در گلوی ناصرالدین شاه است. او دارالفنون را توسعه نداد چرا که دریافته بود با خروجیهای آن مشکل دارد. رضا شاه نیز در 1313 دانشگاه تهران را تأسیس کرد و به این مسئله توجه نداشت که اگر در این کشور دانشگاه واقعاً دانشگاه باشد، یعنی خروجیهای آن انسان دانشمند و فکوری باشد لاجرم رضاشاه و حکومت دیکتاتوریاش نمیتواند برقرار و بردوام باشد. بعد هم محمدرضا مدارس و دانشگاهها را توسعه و گسترش داد و خروجیهای همین مدارس و دانشگاهها حکومت آن را سرانجام سرنگون کردند. در نظام جمهوری اسلامی نیز این نگاه دوگانه وجود دارد، بلکه از جهاتی شدیدتر است چرا که نگاه ستبر ایدئولوژیک هم به آن اضافه شده، چنانکه در یک سال گذشته بزرگترین چالش مجلس با دولت بر سر وزیر آموزش عالی بوده است. نگاه ستبر ایدئولوژیک حکومت به آموزش و پرورش به طور طبیعی نگاه از بالا به پایین و آمرانه به آن را در پی دارد و آنگاه منطقاً آسیبهای فراوانی از این دست به صورت زنجیروار بدنبال خواهد داشت؛ مانند نگاه شدیداً تمرکزگرایانه به آموزش و پرورش و دیوان سالاری عریض و طویل، سیاستزدگی، تصدیگری، عملزدگی، نقدناپذیری، تحولناپذیری، مشارکتگریزی، شکاف میان مدرسه و خانواده و در نهایت آموزش و پرورش ناکار آمد و آسیبزا.
بخشی از مشکلات و مسائل آموزش و پرورش ریشه در نگاه و نگرش نهاد خانواده دارد. به همان اندازه که نباید از نگاه حکومت و آسیبهای مترتب بر آن چشم پوشید، از نگاه خانواده و آسیبهای آن نیز نباید غفلت ورزید. به نظر من چه بسا آسیبهای خانواده از جهاتی و به دلایلی عمیقتر و بغرنجتر باشد. خانواده بیشتر دغدغه شغلی فرزندش را دارد و لذا بیشتر نگاه مادیمحور به تعلیم و تربیت آن دارد. مسائلی مثل مدرکمحوری و کنکورمحوری و نمرهمحوری بیشتر ریشه در نگاه خانواده دارد. بخشی از مشکلات و مسائل آموزش ریشه در پول و رانت نفت دارد. شاید پول نفت نمیگذارد آموزش و پرورش ارتباط دو سویه با مردم داشته باشد. پول نفت نمیگذارد نهاد خانواده و نهادهای مردمبنیان مشارکت آگاهانه و مسئولانه در آموزش و پرورش داشته باشند. شایسته است برای یک بار هم که شده این موضوع بررسی و تحلیل شود که آیا اساساً با پول نفت میتوان مدرسه و دانشگاه داشت. امروزه بند ناف دانشگاههای دولتی ما به پول نفت گره خورده، دانشگاه باید استقلال داشته باشد و روح تحقیق و آزاداندیشی در آن جاری و ساری باشد
طبیعی است که یک استاد نمیتواند با یک قرارداد ظالمانه نفتی مبارزه کند.
بله. من کمتر دیده ام که وابستگی دانشگاه به پول نفت از طرف دانشگاهیان بررسی و نقد شده باشد. به هر صورت وابستگی آموزش و پرورش به پول نفت سبب شده درهای زیادی به روی آن بسته شود. در تبیین مسائل آموزش و پرورش موضوعات دیگری هم قابل طرح است مانند ابهام و ناسازگاری در اصول و مبانی و اهداف آموزش و پرورش و عدم نگاه درست و مناسب به جایگاه آموزش و پرورش در توسعه و پیشرفت کشور و اینکه اصلاح و تحول آموزش و پرورش بیشتر به شعارها و بخشنامهها سپرده میشود و نه جریانهای فکری و اینکه تمام نهادها از حکومت گرفته تا خانواده نگاه و انتظارات حداکثری از این نهاد دارند؛ یعنی با اختصاص هزینههای حداقلی، انتظارات حداکثری از آن دارند و نه تنها انتظارات حداکثری دارند بلکه این انتظارات اغلب متعارضاند. خانواده انتظاری دارد، حکومت انتظار دیگری دارد. تا اینجا بحث بیشتر در خصوص تبیین و تحلیل و ریشهیابی مشکلات و مسائل آموزش و پرورش بود. البته به صورت طرحواره. به نظرم میتوان از رهگذر آن تبیین و تحلیلها به توصیهها و تجویزها و راهکارهای مناسب و کارآمدی رسید. من به اختصار تمام به چند مورد اشاره میکنم. تا آنجا که اقتضای این نشست است وگرنه پرداختن مستوفا به آنها و شرح و بسط آنها مجال فراختری را میطلبد.
در بحث تبیین وضع موجود گفتیم بخشی از مسائل آموزش و پرورش به خود تعلیم و تربیت مربوط است و نیز گفتیم که تعلیم و تربیت به خودی خود امری پیچیده است، چرا که انسان موضوع آن است و انسان موجودی ناشناخته و انتخابگر و پیشبینیناپذیر است.
به نظر میرسد هر نوع سیاستگذاری و برنامهریزی برای آموزش و پرورش، از طراحی و تدوین فلسفه و اصول و اهداف گرفته تا روش و محتوا و فرآیند تعلیم و تربیت و هر نوع راهبرد و راهکار و تجویزی نسبت به مشکلات و مسائل آموزش و پرورش عمیقاً به نوع نگاه و نگرش به انسان و انسانشناسی وابسته است. انسانشناسی و به خصوص انسانشناسی معطوف به تعلیم و تربیت، بهمثابه سرچشمه و اصل بنیادین برای هر نظام آموزشی و تربیتی است که از رهگذر آن تمام سیاستگذاریها و برنامههای آن جهتدار و هدفمند میشود و آشفتگی و سرگردانی در آن کاروان آموزش و پرورش را آشفته و پریشان و آسیبزا میکند.
ما در موضوع انسانشناسی معطوف به تعلیم و تربیت، نیاز به تئوری داریم. در خصوص انسانشناسی و بهخصوص انسانشناسی معطوف به تعلیم و تربیت دستکم دو جریان عمده در تاریخ ادیان و اندیشهها و مکاتب فکری و علمی وجود دارد. یک جریان و دیدگاه که بیشتر نگاه ساده و بسیط به انسان دارد؛مانند فلاسفه تجربهگرا و روانشناسان رفتارگرا و در ادیان و مذاهب متکلمان و فقها، یا اغلب طرفدار این نگاه و نگرشاند یا بنمایه آرا و اندیشههایشان به این سمت و سو گرایش دارد. چنانکه جان لاک فیلسوف تجربهگرا معتقد بود که ذهن لوح نانوشته است که دادههای تجربی روی آن ثبت میگردند یا جان واتسون روانشناس رفتارگرا در جملهای معروف میگوید چند کودک نوپای سالم به من بدهید و امکاناتی را که برای پرورش آنها لازم میدانم در اختیارم بگذارید. آن وقت تعهد میکنم صرفنظر از استعدادها، علایق، تواناییها، شغل و نژاد اجداد این کودکان، از بین آنها به طور تصادفی یکی را انتخاب و به نحوی تربیت کنم که هر متخصصی که میخواهم بشود: پزشک، حقوقدان، تاجر و حتی گدا. یا متکلمان و فقها کمتر به انسانشناسی میپردازند و تقریباً در رسالههای عملیه مباحث انسانشناسی و تربیتی مطرح نیست. جریان و دیدگاه دیگر، نگاه بیشتر پیچیده به انسان دارد؛ مانند فلاسفه اگزیستانسیالیست، روانشناسان انسانگرا و در ادیان بیشتر عرفا طرفدار این نگاه و نگرشاند یا آرا و آموزههایشان به این سمت و سو میل دارد. در این دیدگاه انسان نهتنها مقهور محیط نیست، بلکه آزاد و انتخابگر و کنشگر و پیشبینیناپذیر است و به هیچوجه نمیتوان تربیت او را در چند فرمول ساده ریاضی و مکانیکی خلاصه کرد. چنانکه فلاسفه اگزیسنانسیالیست به آزادی مطلق و مسئولیت تمام انسان در قبال انتخابهایش معتقد بودند و یا مولوی درباره انسان میگوید:
یاد الناس معادن هین بیار معدنی باشد فزون از صدهزار
پیشهای آمد وجود آدمی برحذر شو زین وجود، ار زان دمی
پس به صورت، عالم اصغر تویی پس به معنی، عالم اکبر تویی
یا حافظ میگوید:
وجود ما معمائیست حافظ که تحقیقش فسون است و فسانه
اگر ما در آموزش و پرورش نگاه ساده و بسیط به انسان داشته باشیم و انسان را در تربیت بیشتر منفعل و کنشپذیر تصور کنیم آن گاه طبیعی است که فرآیند تعلیم و تربیت در خانه و مدرسه همانند کارخانه آجرپزی تلقی میشود که ورودی و خروجی و فرآوردههای آن با شکل و اندازههای از پیش تعیینشده در دستان ماست، اما اگر به عکس در آموزش و پرورش تصور و تصویری پیچیده و اسرارآمیز از انسان داشته باشیم و انسان را در تعلیم و تربیت بیشتر فعال و کنشگرانه بدانیم آنگاه فرآیند تعلیم و تربیت همانند بازی شطرنج فرض میشود. در این فرض بیشتر روشها و فرآیندهای تربیتی در اختیار ماست تا فرآوردهها. به عبارت دیگر در این فرض ما با متعلمان و فراگیران وارد بازی و تعامل جدی میشویم و بیشتر قدرت و تأثیر ما معطوف به فرآیند تربیت است؛ اما خروجی و فرآوردههای آن منطقاً پیشبینیناپذیر است و بیشمار. در این فرآیند متعلم از معلم و استاد خویش فراوان چیزها فرا میگیرد، اما مطلوب این است که در این بازی بر معلم و استاد خود فائق آید و اگر از معلم و استاد خود فراتر رود آنگاه فرآیند تعلیم و تربیت به سرانجام مطلوب و عالی خود رسیده. من در تعلیم و تربیت به انسان انتخابگر و کنشگر معتقدم و به جد باور دارم که در آموزههای قرآنی و فلسفی و عرفانی ما این انسانشناسی تأیید میشود و اصالت دارد اما اکنون در خانه و مدرسه بیشتر انسان منفعل و کنشپذیر مطرح است و این نیز از عجایب روزگار است که حکومت دینی ما انسانشناسی قرآنی را که در آن انسان دارای فطرت و نفس روحانی است و در وصف آن آمده: نفخت فیه من روحی را وا نهاده و به انسانشناسی فلاسفه تجربهگرا و روانشناسان رفتارگرا متوسل شده که اساساً به فطرت و نفس روحانی معتقد نیستند و شاید دلیل اصلی آن این است که حکومت نگاه ابزاری و ایدئولوژیک به آموزش و پرورش دارد.
در مجموع به نظر میرسد حکومت و خانواده و معلمان و روحانیون ما به انسان و تعلیم و تربیت آن بیشتر نگاه ساده و بسیط دارند و این نگاه به طور طبیعی مشکلات و مسائل آموزش و پرورش را پیچیدهتر و بغرنجتر میکند. من عمیقاً باور دارم حل بسیاری از مشکلات و مسائل آموزش و پرورش در گرو انسانشناسی و بهخصوص انسانشناسی معطوف به تعلیم و تربیت است. اگر ما انسان را در صفحه شطرنج تعلیم و تربیت موجودی ناشناخته و اسرارآمیز و انتخابگر و کنشگر و درنهایت پیشبینیناپذیر بدانیم، آن گاه همه با احتیاط و تأمل و آیندهنگری وارد این میدان میشویم. فیالمثل حکومت دیگر با نگاه صرفاً ایدئولوژیک و آمرانه و تمرکزگرایانه آموزش وپرورش و دانشگاه را اداره نخواهد کرد. خانواده تنها با نگاه مادی و مدرکمحور فرزند خویش را مجبور نخواهد کرد که در فلان رشته یا بهمان رشته تحصیل کند. حوزهها و روحانیون در هدایت نسل جوان به جای زبان مونولوگ، زبان دیالوگ و گفتوگو را به روی آنها خواهند گشود.
دوم اینکه گفتیم بخشی از مشکلات و مسائل آموزش و پرورش مربوط به آموزش و پرورش رسمی و اجباری است که در تقابل با طبیعت و فطرت بچههاست. فرض کنیم که در جهان امروز، از آموزش و پرورش رسمی و اجباری گزیز و گریزی نیست؛ اما این بدان معنا نمیتواند باشد که از مسائل آن چشم پوشیم و به آسیبهای آن تن دهیم. آموزش و پرورش رسمی و اجباری از چشم بچهها ظاهراً همانند زندانی است که در ورود و خروج از آن تقریباً هیچ انتخاب و اختیاری ندارند؛ اما سیاستگذاران و برنامهریزان آموزش و پرورش با کمک نهاد خانواده و دیگر نهادها میتوانند این زندان را با دو نگاه و نگرش کاملاً متفاوت اداره کنند، یک زندان در زندان دو زندان در آزادی. مطابق دیدگاه زندان در زندان دانشآموزان به اجبار باید به مدرسه بروند و در مدرسه نیز به شکلهای گوناگون فضای زندان تشدید میشود و با شلاق مشق و دیکته و نمره و امتحان و کنکور و معلم گاهی کمدانش و کماحساس و نقدناپذیر و احیاناً مستبد، دانشآموزان باید درنهایت مطیع و تسلیم شوند. طبق دیدگاه زندان در آزادی بچهها را به اجبار به مدرسه میآورند اما در مدرسه به شکلهای گوناگون سعی میشود فضای تعلیم و تربیت سازگار با طبیعت و فطرت بچهها باشد؛ یعنی برنامههای آموزشی و تربیتی از جهت موضوع و محتوا و روش و فرآیند از طبیعت و فطرت بچهها اکتشاف شده و با چرخش از آموزش به پرورش، در وسیعترین معنای این واژه، با فعالیتهای هنری و ورزشی و تفریحی و اردویی چنان فضای تعلیم و تربیت در مدرسه تلطیف و جذاب و پویا و بانشاط میشود تا بچهها فراموش کنند در مکان و فضای رسمی به نام مدرسه گرفتار شدند. به نظرم در همین آموزش و پرورش رنجور و نحیف ما تا حد زیادی میتوان مسائل و آسیبهای آموزش و پرورش رسمی و اجباری را با کمترین هزینه و به سهولت فرو کاست. در کشورهای توسعهیافته، بهخصوص آنهایی که بیشتر نگاه انسانگرایانه به تعلیم و تربیت دارند مانند فنلاند، نروژ، سوئد و ژاپن تا حد بسیار زیادی توانستهاند بر آسیبهای آموزش و پرورش رسمی و اجباری فائق بیایند و به تجربههای طلایی دست یافتند که اغلب آن تجربهها میتواند برای ما مفید و درسآموز باشد. مثلاً در فنلاند که دارای یکی از بهترین و انسانیترین آموزش و پرورشهای جهان است، معلم حق ندارد دانشآموزان را با هم مقایسه کند و تمامی دانشآموزان چه باهوش باشند و چه نباشند در کلاس درس کنار هم مینشینند و در شش سال اول تحصیل به ندرت امتحان و سنجشی در کار است. یا در ژاپن آموزش و یادگیری بر اساس الگوی همکاری و مشارکت و فعالیتهای گروهی است تا رقابتهای فرساینده.
سوم اینکه، بخشی از مشکلات آموزش و پرورش مربوط به چالشهای سنت و مدرنیته است. این مسئله، مسئلهای است بهغایت معظم و فربه. از مشروطه به این سو ما به شکل جدی با چالشهای سنت و مدرنیته دست به گریبانیم و علیرغم مساعی یکصدساله متفکران و روشنفکران ما هنوز هم نتوانستهایم به پارادایم فکری و فرهنگی پذیرفتهشدهای در این حوزه دست یازیم. در نظام جمهوری اسلامی نیز مسائل و چالشهای سنت و مدرنیته در تمام حوزهها و به خصوص در نهادهای آموزش و فرهنگی نه تنها حل نشده، بلکه از جهاتی عمیقتر هم شده، چرا که به این مسائل در طی 35 ساله گذشته یا نگاه سیاسی و امنیتی شده یا نگاه کلیشهای و مکانیکی و حال آنکه سنخ مسائل سنت و مدرنیته، بیشتر از سنخ مسائل فکری و فرهنگی و آموزشی است. پرداختن به مسائل سنت و مدرنتیه در آموزش و پرورش، کاری است بسیار دشوار و مردافکن چرا که در برنامههای درسی باید تکلیف مسائل آن به صورت دقیق و شفاف روشن شود. در اینجا ما نیاز به تئوری داریم که برنامههای درسی در چارچوب آن تدوین شود. فیالجمله من خودم معتقدم برای فائقآمدن بر مسائل سنت و مدرنیته، تا آنجا که شدنی است، هم باید سنت را نقد و تحلیل کرد هم مدرنیته را و از این رهگذر به یک الگو و مدلی رسید. الگوی پیشنهادی من این است که میان سنت و مدرنیته و پدیدهها و نهادها و ارزشها و آموزههایشان نه نسبت تساوی برقرار است نه نسبت تباین، بلکه این نسبت میتواند عموم و خصوص منوجه باشد. ما در برنامه درسی هم باید منصفانه و صادقانه سنت و مدرنیته را نقد و تحلیل کنیم و هم به نحو اثباتی و تجویزی از این دو منبع و سرچشمه استفاده کنیم. در بحث از سند تحول بنیادین آموزش و پرورش اگر فرصتی دست داد، به این موضوع بیشتر خواهیم پرداخت.
چهارم اینکه بخشی از مشکلات و مسائل آموزش و پرورش ارتباط با نگاه حکومت دارد. حکومت ما برای آرمانهای ایدئولوژیک خود نگاه آمرانه و تمرکزگرایانه به آموزش و پرورش دارد . در اینجا چند موضوع مطرح است. یکی اینکه آیا تعلیم و تربیت به خودی خود چنین نگاهی را برمیتابد یا نه؟ حتی فرض کنیم آموزش و پرورش ما از هر جهت پیشرو و پیشرفته است و امکانات آموزشی آن عالی است و بهترین معلمان و مربیان را در اختیار دارد، باز این پرسش مطرح است که آیا میتوان خروجیهای آن را آنگونه که حکومت هدفگذاری کرده، تربیت کرد؟ دوم اینکه بر فرض حکومت به هر دلیلی که دارد حاضر نمیشود از آرمانهای ایدئولوژیک خود در آموزش و پرورش کوتاه بیاید. باز این پرسش قابل طرح است که آیا نیاز است که حکومت در تمام برنامهها و دروس تمرکز و کنترل داشته باشد یا فقط تمرکز خود را محدود به برنامهها و دروس ایدئولوژیک کند. در خصوص مسئله نخست، به نظر میرسد هر چه آموزش و پرورش پیشروتر و پیشرفتهتر باشد و معلمان و مربیان آن فاضلتر و دانشمندتر باشند، منطقاً خروجیهای آن متکثرتر و متنوعتر و متفاوتتر میشوند. چرا که بچهها در آن عالمتر و دانشمندتر و فکورتر تربیت میشوند. اینکه حکومت میخواهد از یکسو آموزش و پرورش پیشرو و متحول داشته باشد و از سوی دیگر خروجیهای آن را تحت کنترل و تابع ایدئولوژی خود در آورد به نظر امری ناشدنی مینماید. در خصوص مسئله دوم، اگر حکومت به هر دلیلی نمیتواند از آرمانهای ایدئولوژیک خود در آموزش و پرورش دست بکشد پیشنهاد میشود تمرکز و کنترل خود را فقط در برنامهها و دروس ایدئولوژی اعمال کند. واقعاً چه ضرورتی دارد که حکومت بر دروسی مانند ریاضی و فیزیک و شیمی تمرکز و کنترل داشته باشد؟ به نظرم با یک نگاه و نگرش حکومت، به خودی خود درهای بسیاری به روی آموزش و پرورش گشوده میشود و با یک نگاه و نگرش دیگر درهای بسیاری به روی آن بسته میشود. با یک نگاه حکومت، خانواده و اندیشمندان و نهادهای مردمبنیان میتوانند مشارکت آگاهانه و مسئولانه و فعالانه در آموزش و پرورش داشته باشند و با یک نگاه دیگر نه. لذا آموزش و پرورش عمیقاً نیاز به نفسکشیدن دارد و این امر مهم و سرنوشتساز حاصل نمیشود مگر اینکه حکومت از سر شناخت و آگاهی به این بلوغ فکری و فرهنگی نائل شود که گامبهگام از تمرکزگرایی و دیوانسالاری خود بر آموزش و پرورش بکاهد و راه را باز کند که تمام نهادهای تأثیرگذار در امر تعلیم و تربیت و بهخصوص خانواده و اندیشمندان و تئوریپردازان تربیتی گامبهگام مشارکت آگاهانه و مسئولانه در آموزش و پرورش داشته باشند.
تا اینجا سعی شد مشکلات و مسائل آموزش و راهحلهای آن در چارچوب یک بحث علمی، یعنی توصیف وضع موجود و تبیین وضع موجود و عبور از وضع موجود، البته به صورت طرحواره و اختصار، بررسی و ارائه شود. امیدوارم چشماندازی از جغرافیای بحث ارائه شده باشد. حال میتوان مشکلات و مسائل آموزش و پرورش را در لایههای عمیقتری بررسی و تحلیل کرد.